Το Καρπενήσι γενικά

Το Καρπενήσι, βρίσκεται χτισμένο στους νότιους πρόποδες του Βελουχιού (2.312 μέτρα). Στα "πόδια" του απλώνεται η εύφορη κοιλάδα του Καρπενησιώτη ποταμού, είναι η έδρα του Δήμου Καρπενησίου και η πρωτεύουσα του Νομού Ευρυτανίας. Πρόκειται για μικρογραφία ενός σύγχρονου αστικού κέντρου, περιτριγυρισμένου από ελατοσκέπαστα βουνά. Το κέντρο του, η πλατεία "Μάρκου Μπότσαρη", ή "Γαϊδουρολίβαδο" όπως συνήθιζαν παλιά να την αποκαλούν, βρίσκεται σε υψόμετρο 960 μέτρων.
Στο Βελούχι και σε υψόμετρο 1.800 μέτρων λειτουργεί σύγχρονο χιονοδρομικό κέντρο με άριστες υποδομές και πίστες για αρχάριους και εξοικειωμένους. Απ' το Καρπενήσι απέχει μόλις 12 χιλιόμετρα, ενώ από την Αθήνα 368 χιλιόμετρα.

Το Καρπενήσι, κατά τα χρόνια της "δημοκρατικής αναβάπτισης", ήταν τόπος εξορίας. Πολλοί επώνυμοι εκείνης της εποχής πέρασαν ως εξόριστοι από τούτη τη πόλη, αλλά, όταν έφυγαν, έφυγαν γοητευμένοι από την πανέμορφη Ευρυτανική φύση και εντυπωσιασμένοι από τους απλούς και φιλόξενους Καρπενησιώτες. Οι καιροί, όμως, άλλαξαν και το Καρπενήσι, σήμερα, δικαιολογημένα θεωρείται ως μία ξεχωριστή πρωτεύουσα της Ελληνικής υπαίθρου και μοναδικό κέντρο υποδοχής επισκεπτών. Κι αληθινά, αποτελεί άριστο κέντρο υποδοχής και φιλοξενίας, διότι διαθέτει όλες τις σύγχρονες υποδομές που του δίνουν τη δυνατότητα να φιλοξενήσει έναν μεγάλο αριθμό επισκεπτών. Ανθρώπων, όλων των ηλικιών, που επιθυμούν να ξεφύγουν, έστω για λίγο, από τους πιεστικούς ρυθμούς των αστικών κέντρων και να ζήσουν μοναδικές εμπειρίες μέσα στην Ευρυτανική φύση και στην πλούσια σε ιστορία και πάμπολλα αξιοθέατα περιοχή.
Το Καρπενήσι, ως οικισμό, τυπικά, το πρωτοσυναντάμε στα πριν από την τουρκοκρατία βενετικά αρχεία Αν και περιμετρικά του υπάρχουν αρχαίοι οικισμοί, αν και αιωρούνται πολλές εκδοχές γι' αυτό, εν τούτοις το όνομά του δεν γνωρίζουμε από που προέρχεται.

Ως οικισμός, εικάζεται, ότι δημιουργήθηκε από τους τσελιγκάδες του Βελουχιού, οι οποίοι, τον καιρό που άκμαζε η κτηνοτροφία, το είχαν αναδείξει ως σημαντικότατο εμπορικό κέντρο. Άλλωστε, το εμπόριο ήταν, και στις μέρες μας είναι, η βασική ασχολία των κατοίκων του Καρπενησίου.
Αξίζει να αναφερθεί, ότι, σύμφωνα με την τοπική παράδοση, οι πρώτοι οικιστές του Καρπενησίου, προκειμένου να επιλέξουν το ιδανικό σημείο κτίσης του οικισμού τους, έκοψαν τρία κομμάτια κρέατος και τα τοποθέτησαν σε τρία διαφορετικά σημεία. Ύστερα από μερικές μέρες επέστρεψαν και το έλεγξαν. Το ένα από τα τρία, αυτό που είχαν τοποθετήσει στην περιοχή που σήμερα είναι ο Ιερός Ναός της Αγίας Παρασκευής, το βρήκαν σε προχωρημένη σήψη, ένδειξη, ότι ο τόπος είναι απάνεμος και ζεστός. Έτσι, κατά την παράδοση πάντα, αυτό το "απόγωνο σημείο" επέλεξαν να κτίσουν τα πρώτα σπίτια τους.

Εκτός του εμπορίου, η νομαδική και η οικόσιτη κτηνοτροφία, μαζί με την καλλιέργεια δημητριακών και κηπευτικών, ήταν οι άλλες δραστηριότητες των Καρπενησιωτών. Σήμερα, όμως, η "τουριστική επέλαση" έφερε τα πάνω κάτω. Οι ξενώνες, τα ενοικιαζόμενα δωμάτια, τα ξενοδοχεία, αλλά και οι συναφείς τουριστικές υποδομές και δραστηριότητες είναι τέτοιες που ικανοποιούν και τις πιο δύσκολες απαιτήσεις. Έτσι, μπορούν με άνεση να φιλοξενηθούν μεγάλες αθλητικές, συνεδριακές, περιηγητικές, φυσιολατρικές, θρησκευτικές και λοιπές δραστηριότητες.

Το Καρπενήσι, παρά τις καταστροφές που γνώρισε -με κύρια αυτή που υπέστη από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου -οι οποίες κυριολεκτικά το ισοπέδωσαν, μπόρεσε και στάθηκε πάλι στα πόδια του.
Αν και, μάλλον, άναρχα δομημένο, χαρακτηρίζεται από μια μοναδικότητα. Από το κέντρο του, για να βρεθεί κανείς στην αγκαλιά της παρθένας Ευρυτανικής φύσης οδικώς, δεν χρειάζονται παρά ελάχιστα λεπτά της ώρας.

Το 1968, μετά τους ισχυρούς σεισμούς που ταλαιπώρησαν την Ευρυτανία, το Καρπενήσι, επεκτάθηκε ανατολικά, διότι η "επαναστατική κυβέρνηση" της περιόδου εκείνης δημιούργησε έναν νέο οικισμό, τον "Ξηριά". Στον "Ξηριά" ή "Προφήτη Ηλία", συγκεντρώθηκαν πολλοί σεισμόπληκτοι, αλλά και "σεισμόπληκτοι" του Νομού και δημιουργήθηκε ένα σύγχρονο πολεοδομικό συγκρότημα.

Το Καρπενήσι και περιέχει και περιβάλλεται από πολλά αξιοθέατα και ιστορικά μέρη. Ένα απ' αυτά είναι ο Καθεδρικός Ναός της Αγίας Τριάδας, κτίσμα του Οσίου Ευγενίου του Αιτωλού, ο οποίος βρίσκεται στο δυτικό άκρο της κεντρικής πλατείας και αποτελεί στολίδι της πόλης.

Στην ίδια πλατεία, στης Εθνικής Αντίστασης τα χρόνια, οι Καρπενησιώτες, ως ελεύθεροι πολίτες, έχοντας ως όραμά τους την ισότητα, την παγκόσμια δικαιοσύνη και τη διεθνή ειρήνη, εκφράζονταν με διάφορες εκδηλώσεις.
Το ιστορικό "Κεφαλόβρυσο", όπου ο λέων της επανάστασης Μάρκο(ς) Μπότσαρης πέρασε στην αθανασία, είναι μία ακόμη τοποθεσία που αξίζει να την επισκεφτεί κανείς.
Η θέση "Δεξαμενή", βόρεια του Καρπενησίου, που κατά τον αδελφοκτόνο εμφύλιο πόλεμο είχε πρεμιέρα το θέατρο του παραλόγου, ασφαλώς και είναι ένας χώρος που πρέπει και να προβληματίζει και να παραδειγματίζει. Είναι μια τοποθεσία που στέλνει το μήνυμα της ομόνοιας και της ενότητας, διότι εκεί διεξήχθη μια φονικότατη αδελφοκτόνο μάχη, στη διάρκεια της οποίας έρεε ποτάμι το αδελφικό το αίμα, το οποίο, αντί να γαληνέψει τους Έλληνες, τους μεθούσε... τους αφιόνιζε και ρίχνονταν άσκεπτα στη δίνη ενός ανεπίτρεπτου πολέμου.

Τέλος, δίπλα στη "Δεξαμενή", για μια στάση παράκλησης, γαλήνης και ψυχικής ανάτασης, είναι ο Ιερός Ναός του Αγίου Νεκταρίου, μετόχι κι αυτός της Ιεράς Μονής της Τατάρνας

Η περιοχή κατοικούνταν από αρχαιοτάτων χρόνων. Σε αυτό, κυρίως, συνηγορούν οι αρχαίοι οικισμοί της. Δεν γνωρίζουμε αν στην σημερινή θέση της πόλης υπήρχε οικισμός, αλλά συναντάμε "άγνωστους" οικισμούς στα περίχωρά της.
Ο πρώτος απ' αυτούς βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες του "Παλιόκαστρου" όπως αποκαλούσαν τον λόφο του Αγίου Δημητρίου παλιότερα, εκτείνεται μέσα στα όρια του νέου σχεδίου πόλης, περνάει από το χώρο του γηπέδου και αγγίζει τα ανατολικά όρια της πόλης. Δυστυχώς, όπως κι αλλού αναφέρθηκε, μέχρι σήμερα δεν έγιναν επίσημες ανασκαφές και ο οικισμός αυτός χάθηκε κάτω από τη νέα επέκταση του Καρπενησίου. Σε τούτον τον οικισμό βρέθηκε κι ο περίφημος "Θησαυρός του Καρπενησίου" ο οποίος αποτελείται από τριάντα πέντε (35) μοναδικά αριστουργήματα της ελληνιστικής χρυσοχοΐας.

Όπως προαναφέρθηκε, ο λόφος του Αγίου Δημητρίου, πριν από την κτίση του ομώνυμου Ναού, λέγονταν "Παλιόκαστρο". Εκεί συναντάμε ερείπια αρχαίου κάστρου, το οποίο υποθέτουμε, ότι ήταν η ακρόπολη της περιοχής. Πάνω στο αρχαίο κάστρο μετέπειτα χτίστηκε νεότερο, το οποίο δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε ποιας περιόδου είναι. Σήμερα, από την αρχαία οχύρωση σώζεται μονάχα μια μικρή γωνία προμαχώνα.
Ο στρατός, κατά την διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, χρησιμοποίησε το λόφο του Αγίου Δημητρίου ως ένα οργανωμένο φυλάκιο και για την διαμόρφωση της άμυνάς του "αξιοποίησε" τα ερείπια της αρχαίας, αλλά και της νεότερης οχύρωσής του. Στο προαύλιο του Ναού, σώζεται και δεξαμενή νερού, κομμάτι αναπόσπαστο της αρχαίας οχύρωσης, η οποία ανακατασκευάστηκε κατά την κατασκευή του Ναού στα 1886. Δυτικά του Ναού, όπως μας πληροφορεί ο αείμνηστος Πάνος Βασιλείου, υπάρχει αξιόλογο σπήλαιο με σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Η είσοδος του σπηλαίου αυτού, στη δεκαετία του '60, κατά την διάρκεια διάνοιξης του αμαξωτού δρόμου, δυστυχώς, "σφραγίστηκε για την αποφυγή ατυχημάτων". Από τότε, η είσοδός του παραμένει σφραγισμένη και το σπήλαιο αναξιοποίητο, διότι η αδιαφορία των τοπικών αρχόντων συνεχίζεται.

Ο δεύτερος οικισμός βρίσκεται στη θέση "Πέτρα", μόλις πέντε (05) χιλιόμετρα ανατολικά της πόλης. Δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα, ότι πρόκειται για οικισμό, γιατί και από την επιφανειακή έρευνα και από τη θέση του (τον επιβλητικό βράχο που χάσκει από πάνω του), μας δίνει την εντύπωση, ότι, μάλλον, πρόκειται για τόπο λατρείας. Από εκεί μπορεί κανείς να παρατηρήσει πανοραμικά τον Καρπενησιώτη ποταμό -από τον Άγιο Νικόλαο και τα "Κοκκάλια", μέχρι και τον λόφο του Αγίου Δημητρίου -και το Καρπενήσι.
Άλλους αρχαίους μικροοικισμούς συναντάμε δυτικά της πόλης στη θέση Αγία Σωτήρα, νότια στους Αγίους Αποστόλους και βόρεια της πόλης στον Άγιο Νεκτάριο. Με επιφυλάξεις, όμως, ως προς το "αρχαίοι", μιας και δεν είμαστε σε θέση να προσδιορίσουμε, έστω και κατά προσέγγιση, το χρόνο κτίσης τους. Δυστυχώς, είμαστε υποχρεωμένοι να ξαναπούμε, ότι χωρίς ανασκαφές δεν μπορούμε να βγάλουμε χρήσιμα συμπεράσματα, ώστε να έχουμε μια στοιχειωδώς καλή εικόνα της αρχαίας περιόδου.

Πέπλο από βαθύ σκοτάδι απλώνεται πάνω από τη βυζαντινή περίοδο, διότι δεν υπάρχουν έγγραφα στοιχεία που να μας σκιαγραφούν το Καρπενήσι της εποχής εκείνης. Παρόλα αυτά, υπάρχουν ενδείξεις κατοίκησης της περιοχής, άλλες έντονες, άλλες λιγότερο έντονες κι άλλες πολύ αμυδρές.
Ως ισχυρό ενδεικτικό στοιχείο θεωρείται το ερειπωμένο παλαιοχριστιανικό κάστρο στο λόφο του Αγίου Δημητρίου, το οποίο είναι χτισμένο πάνω στα θεμέλια κάστρου της προχριστιανικής εποχής. Θεωρείται οχυρωματικό έργο εκείνης της περιόδου, γιατί δεν βρίσκουμε καμιά προφορική ή έγγραφη αναφορά για τα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας που ακολούθησε (1393 - 1828 μ.Χ.), αλλά και για την περίοδο της σύντομης παραμονής των Βενετών (1684 - 1699 μ.Χ.). Το στοιχείο αυτό μας επιτρέπει να συμπεράνουμε, ότι η περιοχή του Καρπενησιού είχε από αρχαιοτάτων χρόνων έντονη και συνεχή οικονομική δραστηριότητα, η οποία έχρηζε, και τύγχανε, αμυντικής προστασίας.
Ο Καρπενησιώτης ζωγράφος Αθανάσιος Ιατρίδης, ως επιστάτης ελληνικών αρχαιοτήτων κατά τα έτη 1838 - 1844, σε έκθεσή του προς την Αρχαιολογική Επιτροπή με ημερομηνία 15/10/1838, αναφέρει ότι η κωμόπολη βρισκόταν κατά την αρχαία εποχή γύρω στο λόφο του Παλιόκαστρου. Προσθέτει επίσης, ότι στην κορυφή του λόφου υπάρχουν ερείπια παλιού ναού και ίχνη από ασβεστόχτιστο πύργο.

Στοιχεία οίκησης συναντάμε και στις θέσεις: "Άγιοι Απόστολοι" {νότια της σημερινής πόλης (ανάμεσα Καρπενησίου και Κεφαλόβρυσου)} στην "Αγία Σωτήρα" (δυτικά του Καρπενησίου) και στον "Άγιο Ευστάθιο" (στα βόρεια αυτού).
Εν ολίγοις, η περίοδος αυτή, δύσκολα ανιχνεύεται. Τα αμυδρά χνάρια της βυζαντινής περιόδου, συγκρινόμενα με τα έντονα της αρχαίας, μας προβληματίζουν. Βέβαια, η αρχαιολογική σκαπάνη θα έλυνε πολλούς από τους γρίφους αυτούς, αφού θα μας έδινε μια πληρέστερη εικόνα για το ταξίδι της περιοχής μέσα στο χρόνο.

«Εκείθεν προχωρήσαντες προς Δυσμάς επί 4 ώρας δια μέσου κήπου και δασών, βαδίζοντες εις τας παρυφλάς τούτων, αφίχθημεν εις το χωρίων Καρενπές. Είναι υπό την διοίκησιν και εντός των ορίων της Ναυπάκτου. Ονομάζεται ούτω, διότι... Είναι καζάς βαθμού πεντήκοντα ακτσέδων. Περιλαμβάνει... χωρία. Έχει χακίμην σαντζάκμπεην (;) και βοεβόδα. Είναι έδρα κετχουδά, σερδάρη, μουχτασίπ και χαράτς αγά. Μεταξύ των προεστώτων και προυχόντων είναι και ο καδής Καρπενησίου. Έχει δε πλείστους ουλεμάδες, σοφούς, ιερωμένους και αρχηγούς μονών. Ως φιλανθρωπικόν ίδρυμα η πόλις έχει ένα... Είναι αυτή ως ένας αμπελών και τόπος αναψυχής. Εν συνόλω έχει... μαχαλάδες και καλοκτισμένα κεραμοσκεπή ισόγεια και ανώγεια αρχοντόσπιτα. Έχει νερά κρυστάλλινα και υγιεινά. Έχει... διοικητήρια και προσκυνητάρια. Κατά πρώτον το τζαμί... ευρίσκεται εντός της αγοράς, το τζαμί... και το τζαμί... έχει ... μεστσίτια εις τους μαχαλάδες, ένα μεντρεσέν, σχολεία παιδιών και δύο τεκέδες. Έχει και δύο ωραία λουτρά και... χάνια δι εμπόρους ως και τέσσαρα μαγαζιά, αλλά πεζεστένι δεν έχει. Εν τούτοις δύναται να εύρη κανείς κάθε εμπόρευμα. Έχει κλίμα και νερό πολύ ευχάριστα. Εις τους κήπους και τους αμπελώνας του παράγονται αγγούρια και κυδώνια περίφημα. Οι κάτοικοί του είναι ελληνοπρεπείς και ο σουφράς των ανοικτός εις όλους, τα τρόφιμά των άφθονα, είναι και φιλόπτωχοι. Πολλοί κάτοικοί του αποζούν από το εμπόριον. Σκάλα των είναι τα Σάλωνα και η Ναύπακτος».

Έτσι παρουσιάζει το Καρπενήσι ο Τούρκος περιηγητής Evliya Celebi, κατά την επίσκεψή του στα 1668. Η αναφορά του εμπεριέχει πολύτιμες πληροφορίες για την διοικητική οργάνωση του Καρπενησίου κατά την περίοδο εκείνη. Διοικούνταν από κετχουδά ή κεχαγιά, ο οποίος διαχειρίζονταν τα οικονομικά, ήταν επιστάτης και προϊστάμενος της διοίκησης. Είχε έδρα σερδάρη, δηλαδή αρχηγού γενιτσάρικου σώματος, Μουχτασίπ αγασί, τουτέστιν αγορανόμου και επόπτη οικονομικών συναλλαγών, Χακίμη, ήτοι ανώτερο δικαστικό και φυσικά χαράτς αγασί, φοροεισπράκτορα. Υπεύθυνος για τη δημόσια τάξη και ασφάλεια, ήταν ο βοεβόδας. Ήταν ο στρατιωτικός και πολιτικός διοικητής του καζά και των σπαχίδων. Εκπροσώπους του στα χωριά, είχε από έναν τσερίμπαση (αξιωματικό). Ο Καδής, ήταν ο δικαστής και ο επόπτης των οικονομικών υπηρεσιών και των διοικητικών υπαλλήλων. Αλληλογραφούσε με την Πύλη για οποιοδήποτε θέμα της διοίκησης. Από εδώ βγαίνει και η παροιμία: "Ο Καδής γαμεί τη μάνα σου, που θα πάγεις να κριθείς", γιατί ο φτωχός ραγιάς, δεν είχε την δυνατότητα να ικανοποιήσει τη χρηματική απληστία του Καδή.

Οι Τούρκοι, πρωτοεμφανίζονται στο Καρπενήσι το 1393. Επιβάλουν, κατά το οθωμανικό διοικητικό σύστημα, έναν στρατοκρατικό μηχανισμό, για τον έλεγχο της κοινωνίας και την είσπραξη φόρων από τους υπηκόους του Σουλτάνου, αντί του αστυνομοκρατικού μηχανισμού των ημερών μας. Πρώτη αναφορά για καζά Καρπενησίου, συναντάμε σε οθωμανικό κατάστιχο του 1488 - 1489 και αναφέρεται ως κωμόπολη (qasaba) με τέσσερις ναχαχιέδες. Αρχικά, ο καζάς Καρπενησίου, με αυτόν των Αγράφων, υπάγονταν στο σαντζάκι των Τρικάλων. Το 1499, με την ίδρυση του σαντζακιού της Ναυπάκτου, ο καζάς Καρπενησίου προσαρτάται σε αυτόν. Από τα τέλη του 18ου αιώνα, αν και τυπικά ανήκει στο σαντζάκι της Ναυπάκτου, ουσιαστικά - οικονομικά και διοικητικά - ελέγχεται από τον Αλή Πασά των Ιωαννίνων.

Τα όρια του καζά του Καρπενησίου βρίσκονταν βόρεια στο Βελούχι, ανατολικά από τις ράχες του Τυμφρηστού μέχρι και την Άμπλιανη, νότια ως το Παναιτωλικό όρος και δυτικά μέχρι τον Μέγδοβα ποταμό. Προεπαναστατικά, ο καζάς του Καρπενησιού, επεκτάθηκε προς νότο, προσαρτώντας και την περιοχή του Απόκουρου. Ουσιαστικά, τα όριά του, έφτασαν μέχρι τη λίμνη της Τριχωνίδας και, βάση γεωφυσικών και οικονομικών δεδομένων, αποτελούνταν από τέσσερις ναχαγιέδες: Ανατολικά του Καρπενησιώτη ποταμού ήταν τα 26 Βλαχοχώρια και δυτικά του βρίσκονταν τα 16 Πολιτοχώρια. Σ' αυτόν ανήκαν ακόμα τα 16 χωριά του Σοβολάκου που απλώνονταν από τα "Διπόταμα" ως το Παναιτωλικό όρος, καθώς και η περιοχή του Απόκουρου, νότια του Παναιτωλικού όρους, με τα 23 χωριά της.

Σε όλη την πορεία της οθωμανικής κυριαρχίας, στο Καρπενήσι δεν έλειπαν οι εντάσεις και οι αψιμαχίες. Το Καρπενήσι, εκείνη την εποχή, ήταν μια μικρή ορεινή πόλη, με δύσβατα και απόκρημνα μέρη, που μέσα τους αναπτύχθηκε και ζούσε μια "παρακοινωνία". Ήταν οι ανυπότακτοι, οι ανένταχτοι του συστήματος, που δεν δέχονταν εντολές, διαταγές και εξευτελισμούς. Που ήθελαν να ζούνε ελεύθεροι, έστω και σαν αγρίμια, αρπάζοντας και αποκομίζοντας για τη συντήρησή τους οφέλη από το ίδιο το σύστημα, αλλά και για να καζαντίσουν. Ήταν οι ληστές, οι κατοπινοί κλέφτες, που μετέπειτα θα πρωταγωνιστήσουν στον αγώνα για την απελευθέρωση της Ελλάδας.

Η οπλοφορία στην Ευρυτανία, έχει τις ρίζες στις στα βάθη των αιώνων, ενώ η ληστεία έχει βίο παράλληλο με τα ισχυρά τσελιγκάτα των βουνών. Οι ληστές ήταν οργανωμένοι σε "συμμορίες", σε συντροφιές. Μαζί τους είχαν τους βοηθούς τους (ψυχοπαίδια), τις γυναίκες τους, διαχειριστές, μαγείρους, τα κοπάδια τους κ. ά.. Διέπονταν από σκληρούς, άγραφους νόμους, ενώ στην ομάδα, κατά κανόνα, εντάσσονταν και στρατολογούνταν ρωμαλέοι νέοι. Στην αντίληψή τους η ληστεία ήταν "ηθικά" δικαιωμένη πράξη, άξια επαίνου, δόξας, ανδρείας και παλικαριάς. Ληστεύουν ευκατάστατους γαιοκτήμονες, εφοδιοπομπές, εμπόρους κ.λ.π. Το Καρπενήσι, στα μέσα του 18ου αιώνα, λεηλατείται τρεις φορές από ομάδες ληστών. Η ομάδα υπό τους Γιολδάση και Τουρκέτο, που το Μάιο του 1764 εισβάλει σ' αυτό πόλη, αποτελείται από 300 ληστές. Στην πλειονότητά τους προστάτευαν τα καταπιεσμένα λαϊκά στρώματα, τιμωρώντας τους ισχυρούς του συστήματος και τους βασανιστές, πράγμα που τους έκανε ιδιαίτερα συμπαθείς. Τέτοιες ομάδες ήταν οι Κατασαντωναίοι, οι Μπουκουβαλαίοι, οι Γιολδασαίοι κ.ά.

Η ληστεία ήταν η σαρκοφάγος του οθωμανικού συστήματος και τα σουλτανικά φιρμάνια με διατάγματα και μέτρα για την αντιμετώπιση του φαινομένου τελειωμό δεν είχαν. Από φιρμάνι του 1755, διαβάζουμε ότι διατάσσονται "οι ιεροδίκαι και ναΐπαι Τρικάλων και Αγράφων και Καρπενησίου" για τα ακόλουθα: "Επειδή οι υπό το πρόσχημα της φυλάξεως των ντερβενίων κατακλύσαντες τα βιλαέτια της Ρούμελης λησταί και καπεταναίοι αυτών δεν έπαυσαν να προξενούν ζημίας εις τους οδοιπόρους και ραγιάδες, αφηρέθη το δικαίωμα της φυλάξεως των ντερβενίων από ειρημένους κλέφτες. Του λοιπού, δεν θα διορίζονται φύλακες των ντερβενίων λησταί και Αλβανοί και εν γένει ραγιάδες, αλλά κατά το σύστημα το εφαρμοσθέν επί της εποχής του αποθανόντος βεζίρη Οσμάν Πασά, η διοίκησις των ντερβενίων θα ανατίθεται εις έμπιστους μουσουλμάνους, εκλεγομένους ομοφώνω γνώμη των αγιάν, των προκρίτων και των κατοίκων εκάστου καζά τη εγγυήσει των μουχτάρηδων, διοριζομένων παρ' αυτούς και επαρκών εκ των παρεχόντων εμπιστοσύνην εντοπίων". Συνεχίζει επιτάσσοντας να μην εισπράττουν οι νέοι φύλακες δικαίωμα διόδου από τους διερχόμενους εμπόρους, τις χρηματαποστολές και τους διαβάτες. Και καταλήγει ως εξής: "Εάν δε συμβούν απώλειαι εντός των συνόρων των, οι κάτοικοι θα είναι υπόχρεοι εις αποζημίωσιν [...]. Προς τούτο δέον όπως πάντες οι κάτοικοι υποσχεθούν αλληλεγγύως δια πράξεως ως καταχωρουμένης εις τα αρχεία του ιεροδικείου, ώστε εάν εφεξής συμβή γεγονός αντίθετον προς την υπόσχεση των ταύτην, άνευ αναβολής να εισπραχθή υπό του δημοσίου σχετική αποζημίωσις. Τα γραπτά υποσχετικά έγγραφα θέλουν συγκεντρωθή από κάθε καζάν εις Κωνσταντινούπολιν". Όμως, όπως μας πληροφορεί ο Pouqueville : "Τους καθαρόαιμους Αιτωλούς, την ανεμελιά τους, την περιφρόνησή τους προς τον θάνατο, καθώς ζούσαν συνέχεια σε εμπόλεμη κατάσταση και την επιρρέπειά τους στις ληστρικές επιδρομές, ξαναβρίσκουμε στους λαούς των ορέων Άγραφα και Καρπενήσι. Ψηλοί, καλοκαμωμένοι, γεμάτοι ενέργεια από αυτή που χαρίζει ο ζωτικός αέρας των βουνών, μαζί με το γάλα της μάνας τους θηλάζουν και μιαν υπερηφάνεια που τους έκανε πάντοτε ικανούς να αποτρέπουν κάθε απόπειρα επιβολής της τυραννίας".

Η Πύλη, δεν είχε άλλη λύση από το συνεργαστεί και να αφομοιώσει τους κλέφτες στο σύστημα. Έτσι δημιουργήθηκαν τα αρματολίκια. Ο θεσμός αυτός έρχεται από τα βάθη των αιώνων. Έρχεται από τους Μακεδόνες, τους Ρωμαίους με τα Praesidia Armata και τους Βυζαντινούς με του Ακρίτες. Οι ισχυρότερες ομάδες κλεφτών έμπαιναν, έναντι μεγάλων οικονομικών ανταλλαγμάτων και αυτονομίας, στην υπηρεσία του οθωμανικού κράτους. Ο ρόλος τους ήταν να φροντίζουν την ομαλή λειτουργία των δερβενιών, όπως και την ασφάλεια και την τάξη στο αρματολίκι. Γνωστοί αρματολοί του Καρπενησίου ήταν ο Καρά Μιχάλης στα χρόνια του Murad B ', ο Λιβίνης στα μέσα του 17ου αιώνα, οι Συκαίοι, οι Γιολδασαίοι, οι Λεπενιωταίοι, ο Καραϊσκάκης τον 19ου αιώνα κ. α.. Οι σχέσεις τους με τους κλέφτες είναι ιδιότυπη. Υπάρχει εναλλαγή ρόλων ανάλογα με την ισχύ και την επιρροή που έχει ο Καπετάνιος της κλέφτικης ή της αρματολίτικης ομάδας. Υπήρχαν σχέσεις συγγένειας μεταξύ τους, που στις περισσότερες περιπτώσεις διευρύνονταν σε μεγάλο βαθμό. Όμως και οι διαμάχες δεν έλειψαν μεταξύ τους, όπως μεταξύ του Γεωργίου Καραϊσκάκη και του Γιάννη Ράγκου για το αρματολίκι των Αγράφων κι αυτό, στην πιο κρίσιμη καμπή της επανάστασης του '21. Ήταν, όμως, δυνατόν οι αρματολοί να διορίζονται και από τις τοπικές αρχές, δηλαδή από τους μουσουλμάνους αγιάνηδες και τούς άλλους προκρίτους ραγιάδες ή από τα κατά τόπους ιεροδικεία. Εξαίρεση κλεφτών αποτελούσαν οι θρυλικοί Κατσαντωναίοι των Αγράφων. Αυτοί ήταν ο φόβος και ο τρόμος του συστήματος. Δεν προσκυνούσαν τον Αλή Πασά και ο συνεχής αναμεταξύ τους πόλεμος, είχε τη μορφή διαρκούς επανάστασης.

Επίσης, από το παραπάνω φιρμάνι, βλέπουμε, πως ο θεσμός "αρματολίκι" δεν έφερνε πάντα τα προσδοκώμενα. Έτσι, πολλές είναι οι απόπειρες κατάργησής του και αντικατάστασής του με "...εμπίστους μουσουλμάνους, εκλεγομένους ομοφώνω γνώμη των αγιάν, των προκρίτων και των κατοίκων εκάστου καζά...", αλλά, συνήθως, έφερνε τα αντίθετα αποτελέσματα, διότι οι αρματολοί μετατρέπονταν σε κλέφτες - και ο φαύλος κύκλος τελειωμό δεν είχε. Όπως στη περίπτωση των Λεπενιωταίων, οι οποίοι εισβάλουν και λεηλατούν τα κατά τόπους χωριά και αναγκάζουν τον Αλή Πασά να διορίσει τον Κώστα Λεπενιώτη Καπετάνιο στο αρματολίκι των Αγράφων. Η ανάγκη κατάργησή τους όμως, γίνονταν επιτακτική για την Πύλη για έναν ακόμα σοβαρό λόγο. Οι αρματολοί - ως σώμα οπλισμένο και ετοιμοπόλεμο - πρωτοστατούσε στις εξεγέρσεις με το σώμα των Κλεφτών.

- Γκιόλιας Μ., Ιστορία Της Ευρυτανίας στους Νεότερους Χρόνους (1393 - 1821), Εκδόσεις «ΠΟΡΕΙΑ», Αθήνα 1999. 616 σελ.
- Μαυρομύτης Γ.Α., Καρπενήσι 1810 - 1820, Εκδόσεις «ΠΑΝΕΥΡΥΤΑΝΙΚΗ ΕΝΩΣΗ», Αθήνα 2006. 173 σελ.
- Μηχιώτης Χ., Τυμφρηστός και Τυμφρήστιοι, Εκδόσεις «ΚΑΣΤΑΛΙΑ», Αθήνα 1990. 296 σελ.

Οι εξεγέρσεις κατά την οθωμανική κυριαρχία - αν και πνιγμένες στο αίμα - ήταν συνεχείς και αδιάκοπες. Το Καρπενήσι ανάμεσα σε πανύψηλα βουνά πρωτοστατούσε σε κάθε εξέγερση που εκδηλώνονταν στη σκλαβωμένη χώρα. Μέσ' από τούτα τα κακοτράχαλα βουνά, η στάχτη της ελευθερίας σπινθήριζε και γίνονταν φωτιά. Γίνονταν κεραυνός που βρόνταγε κι έσχιζε τα ουράνια και σαν άλλος Προμηθέας έκαιγε τις καρδιές των φιλότιμων, γίνονταν χείμαρρος κατακλύζοντας και φουσκώνοντας τα στήθη με πάθος για Ελλάδα, όπου στο διάβα του παρέσερνε ραγιάδες και σκλάβους του κάμπου και της θάλασσας και τους μεταμόρφωνε σε ομηρικούς πολεμιστές.

Οι χώρες της δύσης, έμειναν παγερά αδιάφορες το 1453, στην άλωση της Πόλης από τον οθωμανικό επεκτατισμό και μόνο όταν διακυβεύτηκαν τα συμφέροντά τους στη Μεσόγειο, τότε έκρουσαν το κώδωνα του κινδύνου. Όλες οι εξεγέρσεις που έλαβαν χώρα στον ελλαδικό χώρο, υποκινούνταν από τη δύση για ένα και μόνο λόγο, που δεν ήταν άλλος από τη δημιουργία αναστάτωσης στο εσωτερικό του οθωμανικού κράτους για τα δικά τους και μόνο συμφέροντα. Υπόσχονταν στους άμοιρους ραγιάδες την βέβαιη υποστήριξή τους στην απελευθέρωσή τους. Όταν πετύχαιναν, όμως, τους δικούς τους σκοπούς, τους άφηναν στη μοίρα τους και στην αδυσώπητη εκδικητική μανία των Τούρκων, οι οποίοι έσφαζαν προς συμμόρφωση αδιακρίτως.

Οι προσπάθειες των δυτικών να εδραιώσουν αποικίες στον ελληνικό νησιώτικο χώρο, έρχονταν σε σύγκρουση με τα επεκτατικά σχέδια της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η σύναψη της "Ιερής Συμμαχίας" (Ισπανών, Βενετών και πάπα Πίου του Ε'), στόχο της είχε τη διατήρηση των αποικιών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη ναυμαχία της Ναυπάκτου (Εχινάδες) στις 7 Οκτωβρίου του 1571, με συντριβή του τούρκικου στόλου και της οθωμανικής αλαζονείας που μέχρι τότε θεωρούνταν αήττητη. Παράλληλα, στην ξηρά, ο αναβρασμός ήταν ανάλογος. Σε όλη την ελληνική χερσόνησο οι εξεγέρσεις ακολουθούσαν η μία την άλλη. Το 1585 επαναστατούν στη δυτική Ελλάδα και την Ήπειρο. Στην γειτονική Ακαρνανία ο Θεόδωρος Μπούας Γρίβας ηγείται της επανάστασης όπου συμπράττουν σε αυτή κατά εκατοντάδες Αγραφιώτες και Καρπενησιώτες. Δυστυχώς, οι ξένοι, αποδείχτηκαν υποστηρικτές μόνο στα λόγια, με αποτέλεσμα το αιματηρό τέλος της εξέγερσης.

Και ερχόμαστε στα κινήματα του 1600 και του 1611, από τον Διονύσιο το Φιλόσοφο. Ο Διονύσιος, ήταν Μητροπολίτης Τρικάλων και Λαρίσης και με τη φλογερή καρδιά του ξεσήκωσε τους σκλαβωμένους Έλληνες εναντίων της τυραννίας. Η Ιερά Μονή Τατάρνας έπαιξε σπουδαίο ρόλο, όπως επίσης, στις εξεγέρσεις αυτές, σημαντικό ρόλο έπαιξαν και πολλοί Ευρυτάνες. Κι αυτό, χάρη στον στενό συνεργάτη του Διονυσίου, τον Αρχιεπίσκοπο Φαναρίου και Νεοχωρίου Σεραφείμ. Ο Αρχιεπίσκοπος Σεραφείμ, από την Μπεζίλα των Αγράφων, ήταν πολύ σεβαστός στον τόπο του. Βρήκε μαρτυρικό θάνατο (σουβλίστηκε ζωντανός) από τους Τούρκους μετά την αποτυχημένη εξέγερση του 1600. Οι Ευρυτάνες της Κωνσταντινούπολης, κατάφεραν, μετά πολλών κόπων και βασάνων, και διέσωσαν την κάρα του. Επίσης τον ανακήρυξαν προστάτη της συντεχνίας και της παροικίας τους.
Ο Διονύσιος, μετά από την πρώτη αποτυχημένη εξέγερση, μεταβαίνει στην Ισπανία και τη Ρώμη και προετοιμάζεται και πάλι για νέα εξέγερση. Πολύ γνωστός και σεβαστός στη δύση, προσπαθεί να πείσει τους δυτικούς για βοήθεια. Στις ικανότητές του, οι καθολικοί, στηρίζουν μεγάλες ελπίδες και διαπραγματεύονται μαζί του την ένωση των εκκλησιών. Ως αντάλλαγμα, ο ίδιος, ζητεί την εκδίωξη των Τούρκων αν όχι απ' όλη την Ελλάδα, τουλάχιστον από την Πελοπόννησο. Στα 1611, ο Διονύσιος, με τη βεβαιότητα της υποστήριξης των δυτικών, ξεσηκώνει και πάλι τους ραγιάδες. Οι δυτικοί αδιαφόρησαν και πάλι. Η εξέγερση πνίγεται στο αίμα και ο Διονύσιος συλλαμβάνεται και γδέρνεται ζωντανός.

Η διένεξη μεταξύ Τουρκίας και Βενετίας και μετά την ήττα το 1683 της πρώτης, στην προσπάθειά της να καταλάβει για δεύτερη φορά τη Βιέννη, είχε ως αποτέλεσμα τη συσπείρωση του δυτικού κόσμου και την κήρυξη πολέμου στην Τουρκία. Αρχιστράτηγος των δυτικών δυνάμεων, διορίζεται ο Francesco Morosini, ονομαστός από την ηρωική άμυνα στον Χάνδακα της Κρήτης. Ενθουσιασμός επικρατεί στην σκλαβωμένη Ελλάδα, πιστεύοντας, ότι η στιγμή της απελευθέρωσης έφτασε.
Τον Αύγουστο του 1684 η εξέγερση φούντωσε σε όλη την σκλαβωμένη Ελλάδα, ενώ ο Morosini, καταλαμβάνει τη Λευκάδα, την Πρέβεζα, την Άρτα κ. α. Στα αρματολίκια των Αγράφων και του Καρπενησίου επικρατεί αναβρασμός. Οι αρματολοί Χρήστος και ο Μόσχος Βαλαωρίτης από την Βαλαώρα, ο Χορμόπουλος (Χορμόβας) από τον Μάραθο των Αγράφων, ο Λιβίνης από το Καρπενήσι και πολλοί άλλοι, χτυπούν τους Τούρκους. Ο Λιβίνης, οργανωμένα και με ρόλο συντονιστή της εξέγερσης, καταφέρνει καίρια χτυπήματα στον εχθρό. Από τις σημαντικότερες μάχες που δίνει, ήταν στη ράχη ανάμεσα Γόλιανης και Παπαρουσίου, όπου κατατρόπωσε πολυάριθμο σώμα τούρκικου στρατού. Έκτοτε, το βουνό αυτό λέγεται "Λιβίνη". Συνάμα, κατάφερε να συμπαρασύρει στην εξέγερση πολλά αρματολίκια της Στερεάς. Όμως, δυστυχώς, ένα χρόνο αργότερα (1685) πέφτει νεκρός στη μάχη της Αράχωβας.
Οι επιτυχίες των Βενετών στην Πελοπόννησο, με την βοήθεια Επτανησίων και Μανιατών, ακολουθεί η μια την άλλη και το 1687 κυριεύουν την Αθήνα. Το κυρίως σώμα των Βενετών αποτελείται από μισθοφόρους, τους περιβόητους Σκλαβούνους, οι οποίοι λεηλατούν και ληστεύουν τους 3000 κατοίκους της Αθήνας και ο μέχρι τότε ανέπαφος Παρθενώνας καταστρέφεται από βόμβα. Οι Σκλαβούνοι, λιποτακτούν κατά ομάδες και καταδυναστεύουν τους πληθυσμούς στο εσωτερικό της Στερεάς και τον Οκτώβριο του 1687 εισβάλουν στο Καρπενήσι έχοντας ως αρχηγό τους τον αυτοδιοριζόμενο Bossina. Στο σώμα αυτό προσέρχεται και συνενώνεται και ο σημαιοφόρος Vito Luposovich. Η κατάσταση, για τους κατοίκους του Καρπενησίου και της ευρύτερης περιοχής, γίνεται αφόρητη, διότι, εκτός της καταλήστευσης από τους Σκλαβούνους, αναγκάζονται να πληρώνουν και φόρους στη Βενετική κυριαρχία.
Οι Τούρκοι ετοιμάζουν την επανακατάκτηση των απολεσθέντων περιοχών, απελευθερώνοντας από τη φυλακή τον Μανιάτη πειρατή Λυμπεράκη Γερακάρη, υπό τον όρο να πολεμήσει στο πλευρό τους. Ο τυχοδιώκτης αυτός, ο μετέπειτα "Γκιαούρ Πασάς", συγκεντρώνει 10.000 άνδρες και ξεκινάει εκστρατεία. Το Μάρτη του 1689, οι Βενετοί, συγκροτούν δύο στρατόπεδα στην Κεντρική και Δυτική Ελλάδα, για την αντιμετώπιση του Γκιαούρ Πασά. Το ένα με έδρα το Λιδορίκι και το δεύτερο με έδρα το Καρπενήσι και με αρχηγούς τον Vito Luposovich και τον Bossina. Ο Γκιαούρ Πασάς, απειλώντας και λεηλατώντας, εισβάλει σε διάφορες πόλεις, όπως το Μεσολόγγι και το Αγρίνιο. Τον Ιούνιο του 1689 εισβάλει στο Καρπενήσι εκτοπίζοντας τον Bossina και τους Σκλαβούνους του στα γύρω χωριά. Προτείνει στον Bossina συνεργασία στην είσπραξη φόρων για λογαριασμό και των Τούρκων και των Βενετών, αλλά ο Bossina αρνείται λόγω εμπιστοσύνης. Ο Γερακάρης, απειλεί τους κατοίκους του Καρπενησίου με θάνατο, αν δεν πληρώσουν τα οφειλόμενα στους Τούρκους. Παράλληλα προσπαθεί να ισχυροποιήσει τη θέση του, στρατολογώντας νέους με γενναιόδωρες απολαβές. Χτίζει μεγαλόπρεπο πυργόσπιτο στο Καρπενήσι στα πρότυπα της Μάνης και προς απόκτηση τοπικής επιρροής, έρχεται σε δεύτερο γάμο με την κόρη του βαθύπλουτου Χατζή Οικονόμου από το Μαυρίλο. Συγχρόνως προβαίνει σε αγαθοεργές πράξεις χτίζοντας και επιδιορθώνοντας εκκλησίες, όπως αυτή της Αγίας Τριάδας στο Καρπενήσι και τον Άγιο Αθανάσιο στο Νεοχώρι. Παρά τις υποσχέσεις του, ο Γερακάρης, δε μπορεί να επιφέρει καμιά ανακούφιση στους κατοίκους του Καρπενησίου και των Αγράφων. Η καταπίεση είναι δυσβάστακτη και τα μέτρα αντιμετώπισης για τους ληστές που λυμαίνονται τον τόπο μηδαμινά.
Οι Βενετοί, κάνουν αντεπίθεση από την Πελοπόννησο που βρίσκονται και εισβάλουν στην Στερεά Ελλάδα. Κατά το φθινόπωρο του 1694 εισβάλουν και στο Καρπενήσι, όπου λεηλατούν, σκοτώνοντας αδιάκριτα Τούρκους και Έλληνες. Τέλος, αρπάζουν ολόκληρη την περιουσία του Γερακάρη και του καίνε το σπίτι. Το 1696, η βενετική διπλωματία, προσεγγίζει το Γερακάρη και τον πείθει, με ανταλλάγματα και υψηλούς τίτλους, να τους υπηρετήσει. Η αποστασία του αυτή επιφέρει μεγάλο πλήγμα στους Τούρκους. Εκστρατεύει κατά της Φθιώτιδας και της Ηπείρου, και λεηλατεί απάνθρωπα και αδιάκριτα τους κατοίκους της Άρτας. Η επιδρομή αυτή ήταν και η τελευταία του Γερακάρη, διότι, οι Βενετοί, για να ηρεμήσουν τους εξαγριωμένους κατοίκους που τους "απελευθέρωναν" με τον Γερακάρη, τον φυλακίζουν, πρώτα στο Ναύπλιο και οριστικά στη φυλακή της Brescia. Στο Καρπενήσι, η κατάσταση δεν άλλαξε από τα "ακατονόμαστα αίσχη και τις λεηλασίες" των παραμενόντων Σκλαβούνων και αυτό ανησυχούσε τους Βενετούς λόγω απώλειας φόρων. Συγχρόνως οι Έλληνες οπλοφόροι συνεχίζουν την πολεμική τους δράση κυριεύοντας τη Στερεά Ελλάδα και μέρος της Θεσσαλίας. Όμως στις 26 Ιανουαρίου 1699 υπογράφεται η συνθήκη ειρήνης του Karlowitz, ανάμεσα Βενετίας, Γερμανίας και Πολωνίας από τη μια μεριά και τον Σουλτάνο από την άλλη. Οι Βενετοί διατηρούν την Πελοπόννησο, την Αίγινα και την Λευκάδα, ενώ επιστρέφουν στον σουλτάνο τη Ναύπακτο, το Αντίρριο, το Ξηρόμερο, την Πρέβεζα, τον Βάλτο, τα Άγραφα και το Καρπενήσι. Με λόγια απλά, η Ελλάδα, για άλλη μια φορά προδίδεται από τους ξένους.

Η απογοήτευση των σκλαβωμένων Ελλήνων από την καθολική δύση, τους ρέπει προς την ομόδοξη (ορθόδοξη) ανατολή. Οι σχέσεις Ελλήνων Ρωσίας ήταν πολύ θερμές και αυτό συντέλεσε σε μια πιο οργανωμένη προεργασία εξέγερσης. Επαφές για το σκοπό αυτό, αναλαμβάνει ο Γεώργιος Παπαζώλης, λοχαγός του ρωσικού στρατού από τη Σιάτιστα. "Οργώνει" όλη την Ελλάδα και, ανάμεσα σ' αυτούς με τους οποίους έρχεται σε επαφή, βρίσκει ένθερμους υποστηρικτές, σύμφωνους για μια εξέγερση. Ο Παπαζώης, στη Δυτική Στερεά, ενημερώνεται για την δύναμη των κλεφταρματολών και δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στους Γριβαίους της Ακαρνανίας, τους Σταθαίους του Βάλτου και τους Μπουκουβαλαίους των Αγράφων, οι οποίοι θεωρούνται οι ισχυρότεροι καπεταναίοι της εποχής. Έρχεται σε επαφή μαζί τους και τους βρίσκει σύμφωνους. Έτσι, δημιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες για την επικείμενη επανάσταση του 1770 στη Δυτική Στερεά.
Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος άρχισε στις 30 Σεπτεμβρίου του 1768 σε τρία μέτωπα. Στη νοτιοδυτική περιοχή του Δούναβη, την Κριμαία και την Υπερκαυκασία. Για την παρασκευή του νότιου μετώπου, επισκέπτονται την Ελλάδα, για την υποκίνηση της επανάστασης, ο Θεόδωρος και ο αρχιστράτηγος Αλέξιος Ορλώφ. Ο Αλέξιος διαβεβαίωνε, ότι η Αικατερίνη έβαλε σκοπό της να διώξει τους Τούρκους από την Ελλάδα και η μια πόλη εξεγείρονταν μετά την άλλη. Όλη η Ελλάδα βρίσκονταν σε αναβρασμό. Στην Πελοπόννησο οι ελληνορωσικές δυνάμεις σημειώνουν παντού επιτυχίες. Και στη Δυτική Στερεά υπάρχει επίσης κινητοποίηση αναμένοντας τα ρωσικά στρατεύματα. Ο Μπουκουβάλας κηρύσσει το 1769 επανάσταση στ' Άγραφα. Ο Γιάννης Μπουκουβάλας χτυπιέται με τουρκαλβανούς στα δυτικά Άγραφα. Στο Καρπενήσι σηκώνουν μπαϊράκι ο Αλέξης Καρακίτσος και οι Συκαίοι.
Στο Μεσολόγγι συγκεντρώνονται πολλοί καπεταναίοι για συνάντηση και λήψη εντολών από τον Αλέξη Ορλώφ. Καταφθάνουν κατά μπουλούκια από την Θεσσαλία και τη Μακεδονία ακόμη. Όμως, ο Ορλώφ, δε φάνηκε και οι ρωσικές δυνάμεις αποχωρούν. Κι αυτό, γιατί η Ρωσία βρίσκεται αντιμέτωπη με τα ωμά οικονομικά συμφέροντα των δυτικών αποικιοκρατών, αιτιολογώντας την απόσυρσή τους στη μη ανταπόκριση των Ελλήνων για επανάσταση. Ούτως η άλλως, ο αντικειμενικός τους σκοπός, στο πόλεμο τούτο, επιτεύχθηκε με την έξοδό τους στη Μεσόγειο Θάλασσα.
Μετά αυτό, η Ελλάδα, γνωρίζει άλλη μια τραγωδία και πάλι. Η εκδικητική μανία των τουρκαλβανών εξαπλώνεται παντού. Οι δυνάμεις των κλεφταρματολών που βρίσκονται στη περιοχή του Μεσολογγίου, βρίσκονται πλέον απομονωμένες. Μάχες σφοδρές ακολουθούν στο Αγγελόκαστρο και στο Αιτωλικό που μετατρέπονται σε ποτάμι αίματος. Μολαταύτα, μέσα στον γενικό χαλασμό, ο Σταθάς Γεροδήμος ανασυγκροτεί τις δυνάμεις του και εισβάλει στ' Άγραφα και την Ευρυτανία. Με κλεφτοπόλεμο κατάφερε να συντηρήσει τη δύναμη αυτή και ένα χρόνο αργότερα, στα 1771, υποχρέωσε τους τουρκαλβανούς σε συναλλαγή. Στα πλαίσια της εν λόγω συναλλαγής (συμφωνίας), εξασφάλισε και για τον εαυτό του και για τους συντρόφους του Μπουκουβάλα, Καρακίτσο και Κοντογιάννη αντίστοιχα τα αρματολίκια του Βάλτου, των Αγράφων, του Καρπενησίου και της Υπάτης, πετυχαίνοντας πλήρως τα προνόμιά τους.

- Γκιόλιας Μ., Ιστορία Της Ευρυτανίας στους Νεότερους Χρόνους (1393 - 1821), Εκδόσεις «ΠΟΡΕΙΑ», Αθήνα 1999. 616 σελ.
- Μηχιώτης Χ., Τυμφρηστός και Τυμφρήστιοι, Εκδόσεις «ΚΑΣΤΑΛΙΑ», Αθήνα 1990. 296 σελ.

Προς τα τέλη του 1645, ο Δάσκαλος του Γένους Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός, μετά από περιπέτειες και μέσα στον αναβρασμό του πολέμου, αποφασίζει να επισκεφτεί το Καρπενήσι.
Το Καρπενήσι, εκείνον τον καιρό, ήταν μια ακμαία και ζωντανή κοινότητα, μια "απόμερη" κωμόπολη με κατοίκους διψασμένους για μάθηση, με ανεπτυγμένο εμπόριο και οικονομία. Είχε τέσσερις ενοριακές εκκλησίες, ενώ πολλοί από τους κατοίκους του ήταν ξενιτεμένοι στη Κωνσταντινούπολη και στη Βλαχία.
Ο Ευγένιος, συνοδευόμενος από σπουδαστές του από το Αιτωλικό, όπως ο Ιάκωβος, ο μετέπειτα επίσκοπος Λιτζάς και Αγράφων, γίνεται δέκτης θερμής υποδοχής από τους Καρπενησιώτες. Αποφασίζει να εγκατασταθεί στην πόλη και με προσεκτικές κινήσεις - για την αποφυγή ενδεχόμενης αντίδρασης της οθωμανικής διοίκησης - καταστρώνει τα σχέδιά του για ίδρυση Ανώτερης Σχολής Ελληνικών Γραμμάτων. Το πρώτο μέλημά του ήταν η εύρεση πόρων. Για το σκοπό αυτό, οργανώνει μεγάλο οικονομικό έρανο απευθυνόμενος, μεταξύ των άλλων, και στους ξενιτεμένους της Κωνσταντινούπολης και της Βλαχίας. Απευθύνεται, επίσης, προς τον ηγεμόνα της Μπογδανίας Ευστράτιο, στην αυλή του οποίου υπηρετούν πολλοί Ευρυτάνες.
Ο έρανος προορίζονταν για την ανακατασκευή του Ναού της Αγίας Τριάδας που βρίσκονταν (και βρίσκεται) στο κέντρο της πόλης, αλλά, πιστεύοντας στην επιτυχία του εράνου, θα περίσσευαν χρήματα και για την ίδρυση Σχολής. Έτσι, ο Ναός της Αγίας Τριάδας ανακατασκευάζεται και παράλληλα, στο προαύλιό του, χτίζονται οι εγκαταστάσεις της Σχολής. Στις εργασίες ανέγερσης, δίνοντας το παράδειγμα της προσφοράς, εργάζεται και ο ίδιος ο Ευγένιος, ενώ και οι κάτοικοι, σεβόμενοι και το πρόσωπο και το σκοπό του μεγάλου Δασκάλου, συμμετέχουν κι αυτοί στις εργασίες.
Εκτός από τους χώρους διδασκαλίας. η Σχολή διαθέτει κοιτώνες διαμονής των φοιτητών και χωριστό δωμάτιο για τους καθηγητές.
Ο μικρός Ναός της Αγίας Τριάδας, αναδεικνύεται από τον Ευγένιο σε κέντρο πνευματικής ακτινοβολίας και η Σχολή του Καρπενησίου, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, γίνεται ονομαστή. Σε αυτή έρχονται για να σπουδάσουν απ' όλα τα μέρη της Ελλάδας.
Το σοβαρότερο πρόβλημα που αντιμετώπιζε η Σχολή, ήταν το οικονομικό, διότι η φοίτηση, η σίτιση και η στέγαση ήταν δωρεάν για τους άπορους. Μολαταύτα, με τη φήμη που παίρνει η Σχολή, για τον Ευγένιο, είναι εύκολη πλέον η αναζήτηση δωρεών, με αποτέλεσμα, η Σχολή του Καρπενησίου, όχι μόνο να σταθεί στα πόδια της, αλλά να φτάσει στο σημείο να έχει και αποθεματικό κεφάλαιο.
Στη Σχολή, ο Ευγένιος, διδάσκει Μαθήματα Φιλοσοφίας, Λογική, Πατερικά Κείμενα και Αρχαία Ελληνική Γραμματεία. Αναπόσπαστο μέρος της διδασκαλίας του, προπάντων, ήταν η Ελληνική Γλώσσα. Την καλλιέργησε σε υψηλό βαθμό, ως όργανο μετάγγισης γνώσεων και παιδείας στους μαθητές του,. Η αρχαιομάθεια, χωρίς το απαραίτητο γλωσσικό της εργαλείο, δεν ήταν δυνατή. Σπάνια λόγιος της εποχής του Ευγενίου καλλιέργησε την Ελληνική Γλώσσα με τόση καθαρότητα, τόση στιλπνότητα, κυριολεξία και πληρότητα.
Από τη Σχολή του Καρπενησίου αποφοίτησαν σπουδαίοι φορείς της ελληνικής παιδείας. Όπως, επίσης, και οι διδάσκαλοι που δίδαξαν σε αυτό ήταν επιφανείς παιδαγωγοί.
Η Σχολή, στην πορεία της, γνώρισε μεγάλες καταστροφές, όπως αυτή που γνώρισε στα 1756 από οργανωμένες τουρκαλβανικές συμμορίες. Το τίμημα υπήρξε υλικό και πνευματικό. Το κτίριο που κοσμούσε την πόλη αποτεφρώθηκε και η σπουδαία του βιβλιοθήκη αποτέλεσε αντικείμενο της πιο βάρβαρης λεηλασίας. Η καταστροφή αυτή, αποτυπώθηκε ως "Χαλασιά του Καρπενησίου".
Η Σχολή του Καρπενησίου λειτούργησε μέχρι την επανάσταση του 1821, οπότε άρχιζε να παρακμάζει. Τα γεγονότα που ακολούθησαν, αλλά και το νεοσύστατο ελληνικό κράτος, δεν της επέτρεψαν την ομαλή λειτουργία της.
Τέλος, το 1966, κατά την ανέγερση Πνευματικού Κέντρου με την επωνυμία "Ευγένιος ο Αιτωλός", στον προαύλιο χώρο της Αγίας Τριάδας, αποκαλύφτηκαν κτιριακά λείψανα του συγκροτήματος της Σχολής.

- Γκιόλιας Μ., Ιστορία Της Ευρυτανίας στους Νεότερους Χρόνους (1393 - 1821), Εκδόσεις «ΠΟΡΕΙΑ», Αθήνα 1999. 616 σελ.
- Μηχιώτης Χ., Τυμφρηστός και Τυμφρήστιοι, Εκδόσεις «ΚΑΣΤΑΛΙΑ», Αθήνα 1990. 296 σελ.

Η οθωμανική αυτοκρατορία, από τα τέλη του 18ου αιώνα, αρχίζει να χρεοκοπεί. Ο ανταγωνισμός των δυτικών δυνάμεων για τα ελληνικά νησιά από την μια μεριά και ο δεύτερος ρωσοτουρκικός πόλεμος (1782 - 1792) από την άλλη, την έχει αποδυναμώσει οικονομικά και πολιτικά. Υπό το πρίσμα αυτό, το έδαφος και οι προεργασίες για μια νέα επανάσταση ήταν ενθαρρυντικές.
Την ίδια εποχή, ο Αλής ο Τεπελενλής, εκμεταλλευόμενος την αδυναμία του οθωμανικού κράτους, γίνεται μουτεσαρίφης των Ιωαννίνων.
Στις πολιτικές φιλοδοξίες του ήταν η δημιουργία αυτόνομου βασιλείου από την Ήπειρο ως τον Μοριά. Ειδικότερα, ο Αλή Πασάς, για δική του ασφάλεια και πλουτισμό και με τη σύμπραξη των Μπουκουβαλαίων, του Τσόγκα, των Κοντογιανναίων και άλλων αρματολών της Στερεάς, περιορίζει αρχικά και κατόπιν διώκει τους μπέηδες τιμαριούχους (σπαχήδες) και διευρύνει τις προϋποθέσεις αστικής αναπτύξεως.
Για να εδραιώσει τη θέση του, μετά τη θεαματική άνοδό του απέναντι στους ισχυρούς αντιπάλους του μπέηδες της Αλβανίας, φορά το προσωπείο του προστάτη των υποδούλων και συντελεί στην ιστορική αναβίωση της μνήμης του Κοσμά του Αιτωλού, ώστε να αποκτήσει λαϊκά ερείσματα. Τοποθετεί σε καίριες θέσεις της διοίκησής του Έλληνες, ενώ οι Τούρκοι περνούν σε δυσμενή θέση. Ορίζει ως πρωτεύουσά του τα Ιωάννινα και την Ελληνική γλώσσα ως επίσημη γλώσσα του κρατιδίου του. Τελικώς, αυτός ο πρώην λήσταρχος και ανταγωνιστής των Αλβανών και Τούρκων τοπαρχών, αναδεικνύεται σε μοναδικό κυρίαρχο της περιοχής. Πάντως, τα θετικά σημεία της πολιτικής του Αλή Πασά προς τους υπόδουλους, όπως η ανεξιθρησκία, η προώθηση του εμπορίου έστω με πρωτόγονα μέσα, η προστασία λειτουργίας των Ελληνικών σχολείων και πολλά άλλα, που αποσκοπούσαν στη διατήρηση λεπτών ισορροπιών, δεν στάθηκαν ικανά να αντισταθμίσουν την βία, την αυθαιρεσία, την τρομοκρατία και την καταπίεση σε όλους τους τομείς της διοίκησης που μεταχειριζόταν ο πανούργος Τεπελενλής και οι γιοι του, όπως π.χ. ο απαγχονισμός του Κατσαντώνη στα 1808 και ο πνιγμός της κυρα - Φροσύνης το 1801.

Στα πλαίσια της πολιτικής του ήταν και η σύσκεψη των κλεφταρματολών στο Καρπενήσι το καλοκαίρι του 1805. Σκοπός του ήταν να πετύχει μια διαρκή ειρήνη με τους Καπεταναίους που δεν συντάσσονταν μαζί του. Άλλοι μιλούν για συνδιαλλαγή, άλλοι ως αφετηρία συστηματικής αντίστασης κατά του Αλή και των Τούρκων.
Στην εν λόγω σύσκεψη, εκτός των Καπεταναίων που ήρθαν απ' όλα τα μέρη της Ελλάδας, συμμετείχαν και στρατηγοί του Αλή Πασά, ενώ ως οικοδεσπότης της σύναξης φέρεται μια σημαντική προσωπικότητα, ο Καρπενησιώτης προεστός και πρώην αρματολός Δημήτριος Παλαιόπουλος. Κατά μία άλλη εκδοχή, λέγεται, ότι η σύναξη αυτή έγινε κατόπιν συνεννόησης του Δημήτριου Παλαιόπουλου και του θρυλικού κλεφταρματολού του Ολύμπου παπα-Θύμιου Βλαχάβα (Μπαχλάβα), ώστε να μελετήσουν ένα σχέδιο ανεξαρτησίας. Το σχέδιο αυτό, δεν προέβλεπε αγώνα με τη μορφή της ένοπλης πάλης, αλλά την ανατροπή του Αλή Πασά και την εγκατάσταση μιας Ελληνικής Κυβέρνησης, κατ' αρχάς, στις επαρχίες που ήλεγχαν και με την κατάλληλη ευκαιρία να επιτύχουν περισσότερα. Για την ενέργειά τους αυτή, ο Παλαιόπουλος συλλαμβάνεται από τον Αλή Πασά και φυλακίζεται στα Γιάννενα. Όταν καταφέρνει, μετά από δύο χρόνια, να δραπετεύει από τις φυλακές, κατεστραμμένος πλέον οικονομικά, αποδημεί στην Κωνσταντινούπολη όπου ζητάει άσυλο από τη Γαλλική πρεσβεία. Από εκεί, με τη μεσολάβηση συμπατριωτών του, καταλήγει στη Μολδαβία ως Φιλικός αγωνιστής στο πλευρό του Αθανασίου Καρπενησιώτη.

Το 1800, μετά από συνθήκη μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας, τα Επτάνησα ανακηρύσσονται ανεξάρτητη πολιτεία. Οι συνεχείς πολεμικές διενέξεις μεταξύ των δύο χωρών, κρατούν σε εγρήγορση τους κλεφταρματολούς της Ελλάδας. Οι Ρώσοι βρίσκονται σε συνεχή επαφή μαζί τους και η Αγία Μαύρα (Λευκάδα) το κέντρο αυτών των επαφών.
Οι ανησυχίες του Αλή Πασά, γίνονται πράξη από τις σοβαρές προσβάσεις που έχουν οι Ρώσοι με τους μισητούς εχθρούς του, τους Σουλιώτες και τους Αγραφιώτες. Την πολιτική των προσεγγίσεων αναλαμβάνει ο Έλληνας στρατηγός του ρωσικού στρατού, Εμμανουήλ Παπαδόπουλος.
Το 1805 ξεσπά ρωσοτουρκικός πόλεμος και πάλι. Ο Σουλτάνος στις 5 Ιανουαρίου του 1807 διαμαρτύρεται: "Η αυλή της Πετρουπόλεως κατέστησε τας Επτά Νήσους κέντρον ενώσεως όλων των αποστατών του σουλτάνου..." Δύο μήνες αργότερα το Μάρτιο του 1807, ο Ρώσος ναύαρχος Σινιάβιν απευθύνει προκήρυξη καλώντας τους χριστιανικούς πληθυσμούς σε σύμπραξη κατά του κοινού εχθρού. Στην προκήρυξη δικαιολογεί τη στάση της Ρωσίας για τα ορλωφικά (1770), δεν αναφέρεται για απελευθέρωση της Ελλάδας, αλλά για συστράτευση με τις ρωσικές δυνάμεις, με αντάλλαγμα για την εξέγερση τους να απολαμβάνουν το "αυτοκρατορικό έλεος". Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την περιορισμένη κινητοποίηση των Ελλήνων. Ξεσηκώνονται μόνο οι κλεφταρματολοί των Αγράφων, της Ακαρνανίας, του Ολύμπου και η φιλορωσική μερίδα της Ύδρας με τους Κουντουριώτες.
Ο Κατσαντώνης στ' Άγραφα χτυπιέται με τους τουρκαλβανούς του Άγο Μουχουρντάρη που αλωνίζουν τη περιοχή. Προς συνάντηση με τον ρωσικό στόλο σπεύδουν με τους άνδρες τους οι κλεφταρματολοί Αθανάσιος Μπουκουβάλας των Αγράφων, ο Σταθάς ή Σταθάκης του Βάλτου και ο Αλέξης Καρακίτσος του Καρπενησίου, εγγονός του συνωνύμου του στην επανάσταση του 1770.

Στις αρχές Μαΐου του 1807, ο Βελή Πασάς με περίπου 11.000 Αλβανούς ιππείς και πεζούς, επιτίθεται στη Πρέβεζα, στη Βόνιτσα και κατόπιν στη Λευκάδα. Εκεί, ο Ιωάννης Καποδίστριας, με τη βοήθεια του στρατηγού Εμμανουήλ Παπαδόπουλου και του μητροπολίτη Ιγνάτιου, οργανώνει με επιτυχία την άμυνα του νησιού. Παράλληλα στέλνει μήνυμα στους Αντώνη Κατσαντώνη, Κίτσο Μπότσαρη, Σκυλοδήμο και σε πολλούς άλλους κλεφταρματολούς, να κατευθυνθούν προς τη Λευκάδα και με τη ρητή εντολή να χτυπούν τα στρατεύματα του εχθρού που θα συναντούν αποδεκατίζοντας τα.
Ο Κατσαντώνης, χωρίς δεύτερη σκέψη, κινεί για την Λευκάδα μαζί με τμήμα του Κίτσου Μπότσαρη. Κατά τη διαδρομή από την Ευρυτανία προς τη Λευκάδα, δίνει διαδοχικές νικηφόρες μάχες. Μία απ' αυτές σε ενέδρα που του έστησαν οι Τουρκαλβανοί στη γέφυρα του Μανώλη, σε μια προσπάθεια αποτροπής της πορείας του προς τη Λευκάδα. Στη διάρκεια της μάχης, σκοτώνεται από βόλι ο παλιός κλέφτης και έμπιστός του Βασίλης Δίπλας. Το φονικό βόλι τον βρήκε τη στιγμή που ρίχτηκε με το γιαταγάνι του πάνω στους Τούρκους, μαζί του σκοτώθηκαν και άλλοι δέκα σύντροφοί του. "...άφ ού έκλαψαν πικρώς την υστέρησίν του, τον ενταφίασαν ομού με τους άλλους κατά την συνήθειάν των...", "Εφιμερίς Αγίας Μάβρας τη Α' Ιουλίου 1807".
Με το χαμό του Δίπλα, οι Τουρκαλβανοί φοβούμενοι την εκδικητική μανία των Κατσαντωναίων, αποφεύγουν να αναμετρηθούν μαζί τους πάλι. Με την υπόσχεση της εκδίκησης φτάνουν στο Μαλατέικο του Βάλτου, όπου επιτίθενται διασκορπίζοντας τμήμα Τουρκαλβανών. Επίσης, στις Γούστρες του Ξηρομέρου, κατατροπώνουν 2000 Τουρκαλβανούς.
Αρχές Ιουλίου, ο Κατσαντώνης, φτάνει στη Λευκάδα και αποθεώνεται ως θριαμβευτής. Μαζί του και ο αδερφός του ο Κώστας Λεπενιώτης με 200 άνδρες.
Ο Fauril γράφει σχετικά: "Διά τον Κατσαντώνην υπήρξε αληθής θρίαμβος να εμφανισθή εις το μέσον του πλήθους αυτού των γενναίων, ανακηρυχθείς ομοφώνως ο γενναιότερος όλων και μεταξύ όλων ευκόλως διεκρίνετο και δια το υπερήφανον ύφος του, το οποίον ήρχετο εις αντίθεσιν με το βραχύ του ανάστημα και τα χρυσά του στολίδια, τα οποία ακτινοβολούσαν από όλα τα σημεία εις το πρόσωπόν του [...]. Το πλήθος έσπευδε να θαυμάση τον φοβερόν κλέφτην, τον οποίον εγνώριζε μόνον από την φήμην του".

Συγκαλείται τότε στη Αγία Μαύρα (Λευκάδα) υπό την προεδρία του Καποδίστρια συνέλευση κλεφταρματολών. Μεγάλος ενθουσιασμός επικρατεί. Όλοι οι κλέφτες αδελφωμένα, με υψωμένα και διασταυρωμένα τα γιαταγάνια τους, ορκίζονται στον ιερό σκοπό της απελευθέρωσης της Ελλάδας. Πρώτος ορκίζεται για λογαριασμό όλων ο Κατσαντώνης. Κατά τον Pouqueville: "Ο Κατσαντώνης, ενεργών εκ μέρος απάντων των οπλαρχηγών, ωρκίσθη να μη καταθέση τα όπλα πριν ίδη την ανεξαρτησία της Ελλάδος...".
Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, τονίζει, μεταξύ άλλων, για την σημασία της: "Το μεγαλύτερον, το θαυμαστότερον, το ελληνικώτερον κατόρθωμα του αειμνήστου Καποδιστρίου υπήρξεν η εν Λευκάδι συγκέντρωσις όλων των ενδοξωτέρων καπετανάτων της Ρούμελης προς υπεράσπισιν της κινδυνευούσης Λευκάδος, και ο αδελφικός σύνδεσμος, όστις προέκυψεν εκ της συγκεντρώσεως ταύτης μεταξύ των σημαντικωτέρων οπλαρχηγών της δουλωμένης Ελλάδος. Οι κλέφται μεταμορφώθησαν εις κλεφτουριάν, δηλαδή απέβαλον την ιδέαν της ατομικής κεχωρισμένης κατά των εχθρών αντιδράσεως και συνησπίσθησαν και συνετάχθησαν υπό την αρχηγίαν του Κατζαντώνη εις στρατόν εθνικόν, εν και μόνον σύνθημα, άσπονδον κατά των τυράννων της πατρίδος πόλεμον, ένα και μόνον σκοπόν επιδιώκοντα, την απελευθέρωσιν της βασανιζομένης μητρός των".

Αλλά οι συνθήκες και τα παζάρια που ακολουθούν οι δυτικοί με τους Ρώσους, δεν συμβαδίζουν με τις προσδοκίες της Ελλάδας. Στις 12 Αυγούστου του 1807, υπογράφεται ανακωχή μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας και στα Επτάνησα, αντί των Ρώσων, επανέρχονται οι Γάλλοι. Μετά την απροσδόκητη αυτή τροπή, οι καπεταναίοι βρίσκονται σε δίλημμα. Ο Κατσαντώνης πιστός στον όρκο μιας επανάστασης που δεν έγινε, επιστρέφει στην Ευρυτανία, όπου αρχίζει έναν ανελέητο πόλεμο με τους τουρκαλβανούς του Αλή Πασά. Ενός ανήσυχου Αλή Πασά, που έβαλε σκοπό να "καθαρίσει" με τα απροσκύνητα Άγραφα.

- Γκιόλιας Μ., Ιστορία Της Ευρυτανίας στους Νεότερους Χρόνους (1393 - 1821), Εκδόσεις «ΠΟΡΕΙΑ», Αθήνα 1999. 616 σελ.
- Μηχιώτης Χ., Τυμφρηστός και Τυμφρήστιοι, Εκδόσεις «ΚΑΣΤΑΛΙΑ», Αθήνα 1990. 296 σελ.